zamknij

Wywiady

Szkolnictwo w Żorach na przestrzeni wieków

Nadszedł czas na kolejną odsłonę cyklu „Historia inaczej”. W przededniu zakończenia kolejnego roku szkolnego, historyk Marcin Wieczorek przybliża dzieje szkolnictwa w Żorach na przestrzeni wieków. Tekst oparty jest na wielu źródłach historycznych, przeczytajcie tę niezwykłą publikację.

Żory otrzymały nadanie praw miejskich w 1272 roku1. Był to złożony proces lokacji osady miejskiej, który zadecydował o późniejszych losach osady. Nie tylko dotyczyło to przestrzeni gospodarki, prawa czy warunków życia, lecz również dotykało przestrzeni kultury i życia duchowego. Oba pojęcia łączą się z najstarszą miejską edukacją. W dobie średniowiecza zatem można doszukiwać się początków szkolnictwa w tym mieście2. Nie ma jednak źródłowego potwierdzenia stanowiska prezentowanego przez znawców tematu3.

Pierwsze udokumentowane ślady oświaty w Żorach sięgają XVI wieku, jak podaje I. Panic4. Była silnie związana z parafią miejską i jej duszpasterzami. W okresie reformacji, która nastała w Żorach na ponad pół wieku, ruch ten zapewne oddziaływał na edukację mieszczańskich i chłopskich dzieci5. Szkoła katolicka, po zwycięstwie kontrreformacyjnych prądów zdobywającym coraz większą siłę w biskupstwie wrocławskim i całym Śląsku, mocno angażowała się od II połowy XVII wieku w życie miasta6. Swój rozkwit osiągnęła w XVIII wieku w trakcie kadencji miejscowego rektora Jerzego Grabowskiego. Wprowadzono wtedy nowe przedmioty: geografię, historię, śpiew i muzykę. Siedem przedmiotów kończyło się egzaminem końcowym7.

Okresem wyznaczającym w dziedzinie szkolnictwa nowe horyzonty był jednak dopiero wiek XIX, niemniej jeszcze do końca XVIII wieku tylko Żory dysponowały własną szkołą w której pracował rektor (kierownik szkoły) i kantor (zapewne organista i odpowiedzialny za śpiew kościelny w świątyni parafialnej)8.

Według danych z 1827 roku w żorskiej szkole uczyło dwóch nauczycieli (Franz Niegel i Anton Perkatsch) pod kierownictwem rektora Antona Pawliga. W siedem lat później wspomina się o trzech nauczycielach, nadal pod kierunkiem Antona Pawliga (Pawlika) – Franz Niegel oraz E. Sanger, który również był odpowiedzialny za śpiew w kościele parafialnym9. W początkach II połowy XIX wieku w żorskiej ludowej szkole katolickiej uczyło już pięciu nauczycieli (Nickel, Kleiner, Pokorny, Sage i Braschke)10. W 1853 roku ks. Bernard Bogedain wyszedł z propozycją, by rozszerzyć system oświatowy w Żorach o utworzenie dodatkowej klasy dla zdolnych uczniów powyżej 14. roku życia. Plan ten został zrealizowany w 1857 roku. W 1863 roku, pomimo trudności materialnych, utworzono pierwsze w powiecie rybnickim gimnazjum koedukacyjne11.

Wiek XIX przyniósł także utworzenie szkół na terenach wiejskich przylegających do miasta Żory. Powstały wtedy szkoły w Baranowicach (1803)12,Rogoźnej (1818)13, Kleszczowie (1875)14, Roju (1885)15, Osinach (1894)16 oraz w Rowniu (1878)17. Szkolnictwo ludowe (katolickie) w mieście na przełomie XIX i XX wieku w Żorach uległo ilościowej zmianie. Według danych na 1900 rok do okręgu szkoły przynależało 763 uczniów. Szkoła była wówczas palcówką 12-klasową, a uczyło tu 10 nauczycieli (Joseph Ullmann, Alois Sciuk, Johann König, Albert Lipinski, Joachim Wanke, Karl Klucznick, Wilhelm langer, Karl Kaluza, Joseph Poschka i Friedrich Smieschek)18. W dekadę później do szkoły uczęszczało już 823 uczniów a naukę prowadziło 12 nauczycieli (szkoła była 14-klasowa)19. Swoistym novum było zatrudnienie trzech kobiet nauczycieli20. W tym czasie działy także ludowe szkoły wiejskie w Kleszczowie, Osinach, Rowniu, Rogoźnej oraz Roju21.

W 1883 powstała pierwsza w mieście szkoła zawodowa założona przez polskich rękodzielników22. W 1912 utworzono w mieście niemiecką szkołę męską23, będącą podstawą miejskiego i finansowanego przez miasto szkolnictwa ponadpodstawowego w Żorach24. Po zmianie przynależności państwowej miasta szkoła otrzymała w roku 1923 status sześcioletniego gimnazjum. Wtedy także utworzono niemiecką szkołę mniejszościową, co było realizacją postanowień konwencji genewskiej25. Gimnazjum miejskie w okresie międzywojennym przeszło okres głębokiej przebudowy, uzyskując imię obecnego patrona (Karol Miarka) oraz uzyskując przed wybuchem II wojny światowej nowoczesny budynek spełniający najlepsze standardy tych czasów26.

W trakcie okresu plebiscytowego, zaczęto organizować podstawy polskiej edukacji, niemniej dopiero po lipcu 1922 roku w pełni można było na bazie lokalowej czasów wcześniejszych, stworzyć polską szkołę powszechną. Proces zrastania się szkolnictwa żorskiego, jako i reszty z terenu województwa śląskiego, z systemem edukacyjnym II RP trwał wiele lat. Szkolnictwo żorskie borykało się z podobnymi problemami, jak i gdzie indziej. Na to nakładały się jeszcze skomplikowane stosunki narodowościowe i ogólna sytuacja społeczne i stosunek społeczeństwa do rygorów życia szkolnego27.

Według stanu na rok 1936 w Żorach działały trzy szkoły powszechne. Były to: szkoła powszechna nr 1, pod kierunkiem Augustyna Bomby (liczyła w sumie 16 nauczycieli z 724 uczniami w 12 oddziałach), niewielka szkoła powszechna nr 2 (uczęszczali do niej tylko ewangelicy w liczbie 30 oraz miała 2 nauczycieli) i działająca przy szkole nr 1 szkoła z powszechna z nauczaniem w j. niemieckim (jej kierownikiem był również Augustyn Bomba kierownik szkoły nr 1, któremu podlegało dwóch nauczycieli i 88 uczniów)28. W Żorach działające Miejskie Gimnazjum nr 897 im. Karola Miarki liczyło w 9 oddziałach 270 uczniów, których nauczało 13 nauczycieli (pod kierunkiem dyrektora Józefa Adamczyka)29. Wówczas szkoła była już placówką koedukacyjną30. Również działała w Żorach zawodowa szkoła męska (z siedzibą przy ul. Rybnickej 5, lecz sale lekcyjne były w szkole powszechnej nr 1) z działem przemysłowym, w której 3 dni w tygodniu uczyło się 176 chłopców w pięciu oddziałach. W szkole uczyło 12 nauczycieli, a kierownikiem był również wspomniany już Augustyn Bomba31.

Z dniem wkroczenia sił III Rzeszy do Żory zostało zlikwidowane polskie nauczanie w szkolnictwie wszelkich stopni. Na ich miejscu w ciągu kilku tygodni rozpoczęto organizować system szkolny III Rzeszy poddany silnej ideologizacji i oparty na idei likwidacji polskiej tradycji narodowej na dawnym polskim Górnym Śląsku.

Nazistowskie szkolnictwo w Żorach przestało istnieć już w styczniu 1945 roku. Wraz z totalnym zniszczeniem miasta i dewastacją okolic, rozpoczęto żmudną odbudowę polskiego szkolnictwa i jego dostosowania do nowych realiów społeczno-politycznych rosnących wpływów sił komunistycznych.

mgr Marcin Wieczorek


 

Przypisy:
1) B.Cimała, J.Delowicz, P.Porwoł, Żory-zarys dziejów: wypisy, Żory 1994, s.201; s. 25-30.
2) Wł. Karasiewicz, Oświata kościelna w Polsce, [w:] Historia Kościoła w Polsce. T. I do roku 1764, cz. 1 do roku 1506, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań –Warszawa 1974, s. 248-250; K. Dola, Dzieje Kościoła na Śląsku, cz. 1, średniowiecze, Opole 1996, s. 101-103.
3) I. Panic, Żory pod rządami Przemyślidów i Habsburgów. Z badań nad historią miasta w latach 1327-1742, Żory 2002, s. 235-237.
4) Tamże, s. 237.
5) A. Weltzel, Historia miasta Żory na Górnym Śląsku (tłumaczenie), Żory 1997, s. 69, 264 i n.
6) Tamże, s. 264 i n.; O tanie na połowę XVII wieku pisze: F. Maroń, Kościół na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XVII wieku, „Śląskie Studia Teologiczno-Kanoniczne”, XII (1979), s. 235.
7) B. Cimała, J. Delowicz, P. Porwoł, op.cit., s. 263.
8) F. A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1783, s. 195.
9) Instanzien-Notiz oder Verzeichnis aller königlischen Militar, Civil-, Geistlichen-, Schulen-, und übrigen Berwaltungs Behörden und öffentlichen Austalen in der Provinz Schlesienm dem dazu gehörigen. Theile der Lausitz und der Grafschaft Glaz. Für das Jahr 1827, Breslau (b. d. w.), s. 358; Fr. Mehwald, Adressbuch des Sämmlicher Lehrer – Standes aller confessionen und aller Grade in Schlesien, Glaz und Lausitz, Breslau 1834, s. 106-107.
10) Schlesieschen Instanzien-Notiz. Handbuch der Provinz Schlesien, Breslau 1856, s. 188.
11) Leksykon żorski pod red. L. Buchalika i T. Góreckiego, Żory 2010, s. 385.
12) Z. J. Orlik Baranowice. Szkice z dalszych i bliższych dziejów, Żory-Baranowice 2012, s. 107.
13) L. Buchman, E. Gwóźdź Rogoźna przez wieki, Rogoźna 2001, s. 32.
14) http://www.sp6zory.republika.pl/o%20szkole.html Dostęp: 31 sierpnia 2013
15) J. Woryna, Dzieje Roju.Ocalić od zapomnienia, Żory-Rój 2008, s. 60.
16) M. Zielonka, Dzieje szkoły w Osinach 1894-1996, Żory 1996, s. 10.
17) http://zsp9.szkolnastrona.pl/index.php?p=m&idg=zt,59 Dostęp 31 sierpnia 2013
18) Schematismus der katholischen Volkschulen der Provinz Schlesien, opr. Ph. Deutschmann, H. Ziesché, Fünfte Auflage, Neustadt OS. 190, s. 176.
19) Szerzej ten temat omawia M. Wieczorek, Żorskie szkoły przed stu laty, “Śląsk”, nr 2/134/ luty 2011, s. 45.
20) Schematismus der öffentlichen katholischen und evangelischen Volkschulen des Reg.- Bez. Oppeln. (Statistik, Adressbuch). Eine üübersichtliches Zusammenstellung aller kath. und evang. Schulen unter Angabe der Post, Emeriten und deren Pension, opr. C. Harold, Breslau 1911, s. 294.
21) M. Wieczorek, Żorskie szkoły…, s. 45.
22) Leksykon żorski, s. 388.
23) L. Koper, Liceum Ogólnokształcące im. Karola Miarki w Żorach monografia 1922-1997, Żory 1997, s. 9.
24) U. Machalica, Przeszłość i teraźniejszość I LO im. Karola Miarki w Żorach, [w:] Liceum Ogólnokształcące im. Karola Miarki w Żorach – szkoła z tradycjami – wydanie jubileuszowe z okazji 85-lecia istnienia pierwszej żorskiej szkoły średniej, praca zbiorowa, Żory 2007, s. 49.
25) Leksykon żorski, s. 386.
26) U. Machalica, op. cit., s. 49; szczegółowo na bazie źródeł archiwalnych temat opracował: M. Wieczorek, Żorska szkoła średnia w okresie międzywojennym w świetle materiału archiwalnego przechowywanego w zasobach Archiwum państwowego w Katowicach, [w:] Liceum Ogólnokształcące…, s. 107-120.
27) A. Glimos-Nadgórska, Polskie szkolnictwo powszechne województwa śląskiego (1922-1939), Katowice 2000, s. 62 i n.
28) J. Prażmowski, Szkolnictwo w województwie śląskiem, Katowice 1936, s. 130-131.
29) Tamże, s. 208.
30) M. Wieczorek, Żorska szkoła średnia…, s. 115 i n.
31) J. Prażmowski, op. cit., s. 228.

Obserwuj nasz serwis na:

Komentarze (2):
  • ~jasnypieron 2016-06-04
    11:13:18

    0 28

    " Wraz z totalnym zniszczeniem miasta i dewastacją okolic, rozpoczęto żmudną odbudowę polskiego szkolnictwa..."....tak mi trochę brakuje wzmianki, że do tych zniszczeń głównie przyczyniła się Armia Czerwona, która jakoś te Żory wyzwolić musiała....

  • ~azan3 2016-06-06
    20:41:20

    42 0

    Ciekawy artykuł Panie Marcinie. Może przyjrzałby się Pan żorskim legendom. Ostatnio spacerowałem w lesie w okolicy ulicy Mikołowskiej i pierwszy raz natrafiłem na Dąb Maryjny, o którym wcześniej nie słyszałem , a trochę tu mieszkam jakby nie patrzeć. Trochę interesowałem się legendą o tym Dębie. Król Sobieski może i w okolicach Żor nie był, ale słyszałem, że jakieś podjazdy się w czasie wyprawy wiedeńskiej zapuszczały. W każdej legendzie jakieś ziarnko prawdy może być. A może konie wojska z wyprawy wiedeńskiej pojono na Śmieszku ;)

Zamieszczone komentarze są prywatnymi opiniami Użytkowników portalu. Redakcja portalu tuZory.pl nie ponosi odpowiedzialności za ich treść.