Historia inaczej: budynki administracyjne miasta Żory

Nazwa Żory w dokumentach po raz pierwszy pojawiła się w 1258. Odnosiła się jednak jeszcze do nazwy wsi. Dopiero czternaście lat później, 24 lutego 1272 roku książę opolsko-raciborski Władysław stał się posiadaczem tego obszaru, i na prawie magdeburskim dokonał lokacji. Brak zachowanych źródeł utrudnia szczegółowy opis początków tworzenia się społeczności miejskiej. Nadanie Żorom praw miejskich zapoczątkowało proces kolonizacyjny. Według przypuszczeń mógł się on rozciągać przez dłuższy czas. Wśród pierwszych znaczących budów można wymienić system miejskich fortyfikacji.

W połowie XIV wieku żorska parafia liczyła sobie 750 osób (według ustaleń historyków jej początki sięgają roku 1180). Pośród profesji wykonywanych przez żorskich mieszczan dominowały: rzeźnictwo, sukiennictwo, tkactwo, łaziebnictwo, szewstwo, piekarstwo. Kształtowały się również zręby patrycjatu. Patrycjusze tworzyli radę miasta. Na jej czele stał burmistrz. Niezbędne zatem stało się stworzenie odpowiedniego budynku, w którym miały odbywać się jej posiedzenia. Miejsce takie określano mianem ratusza, od niemieckiego słowa Rathaus – „dom rady”.

Pierwszy żorski ratusz został wzniesiony prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku. Źródła nie przynoszą jednak informacji, w którym miejscu się znajdował. Szereg informacji przynosi natomiast wiek XVIII. W połowie tego wieku naprawione zostały skarpy, wieża otrzymała czerwony kolor. Ganek wieżowy stanowił przejście do izby trębaczy. Pod sklepieniem wieżowym znajdowało się natomiast miejskie archiwum. Widok i lokalizację utrwalił rysownik i kronikarz Werner w roku 1766. W świetle jego relacji ratusz znajdował się na płycie rynkowej. Posiadał architektoniczny zarys gotycki. Format miał kształt prostokątny. Wieża ratusza stała samodzielnie. Miała wysokość 35 m wysokości. Znajdował się na niej zegar. W opisanym powyżej kształcie ratusz przetrwał do roku 1807, kiedy to strawił go pożar.

Drugi ratusz został wzniesiony po kilku latach od tej katastrofy. Zlokalizowany został w południowej pierzei rynku. W 1878 roku dokonano nadbudowy o półtorej kondygnacji. U kresu XIX wieku ślaski dziejopisarz Augustyn Weltzel tak opisywał ratusz: „W suterenach znajdują się, oprócz mieszkań służbowych woźnego sądowego i niższego urzędnika miejskiego, restauracja i wartownia. Na pierwszym piętrze znajdują się pomieszczenia sądu okręgowego i sala rozpraw, a na drugim piętrze – pomieszczenia służbowe władz magistratu, sala ratuszowa oraz pokoje służbowe burmistrza”. W latach międzywojennych stanowił siedzibę władz miasta, a także Policji Województwa Śląskiego, Sądu Grodzkiego i Komunalnej Kasy Oszczędności. 26 kwietnia 1924 na posiedzeniu Komisarycznej Rady Miejskiej powzięto decyzję o budowie domu urzędniczego. Według założeń dom ten miał obejmować w swych ramach sześć mieszkań. W każdym z nich miała znajdować się kuchnia. Władze miały podjąć starania o uzyskanie od władz wojewódzkich bezprocentowej pożyczki na realizację wspomnianego celu. Postanowiono trzykrotnie na łamach „Gońca Śląskiego” ogłosić ofertę przetargową. W czerwcu powołana została Komisja Budowlana, w skład której weszli: właściciel apteki Bonifacy Bałdyk, kupcy Franciszek Mikołajec i Robert Nawroth, rendant przy kasie miejskiej Franciszek Smusz oraz inżynier Józef Bartecki. Przetarg na dostawę drzewa na budowę domu decyzją magistratu z dnia 9 sierpnia 1924 wygrały firmy Minerva i Szczepan. Kwota kosztów na pokrycie budulca miała wynieść 7055 złotych i 72 grosze.

W maju 1927 roku budowniczy Kroczek sporządził kosztorys budowy budynku gospodarczego. Wyliczona kwota wyniosła ponad 7500 złotych. W sierpniu 1927 roku magistrat podjął decyzję o powierzeniu zaopatrzenia mieszkań urzędniczych w piece do nagrzewania wody. Piece miała zapewnić forma Lubinus, Stein i spółka z Katowic. Procedura wraz z wykonaniem trwały trzy lata. Miesiąc później odstąpiono od tej decyzji. W latach 1927-1928 rozebrano piętrowy budynek zrośnięty z ratuszem. W zasobach raciborskiego oddziału Archiwum Państwowego zachował się szereg akt związanych z dobudową ratusza. Znaczną ich część stanowi dokumentacja techniczna 13 czerwca 1929 magistrat rozpisał przetarg na dobudowę ratusza. Został on ogłoszony w „Polsce Zachodniej” i „Polonii” Całokształt ofert obejmował wykop ziemi, prace murarskie, asfaltowe, ciesielskie, dekarskie, blacharskie, ślusarskie i zduńskie. Na oferty odpowiedziało siedem firm: Lassek z Kleszczowa, Malinowski z Rybnika, Grzesik z Rybnika, Powalla z Wodzisławia, Kroczek i Palowski z Żor, Kutz z Żor i Wowra z Pawłowic.

Komisja w składzie: Rostek, Wyrobek, Czardybon, Thomas, Schindera i Beigel zdecydowała się powierzyć prace firmom, które przedstawiły najtańsze oferty. Roboty murarskie i ciesielskie miała wykonać firma Lassek z Kleszczowa (otrzymała w głosowaniu 13 głosów, przy 9 dla firmy Kroczek i Palowski). Proponowany przez nią koszt miał wynieść ponad 47 tysięcy złotych. Firma Adolf Wyrobek z Żor po jednogłośnej decyzji głosujących miała za kwotę ponad pięciu tysięcy złotych wykonać roboty stolarskie, natomiast dostawę cegły miały zapewnić cegielnie Kutza i Gratzli (każda po 80 tysięcy sztuk). Decyzja o wyłonieniu wykonawcy prac malarskich i instalacyjnych miała zapaść później. 25 lipca sfinalizowano umowę z Adolfem Wyrobkiem. Do umowy dołączone zostały załączniki w postaci projektu szczegółowego i kosztorysu. Firma na mocy umowy zobligowana była do rozpoczęcia prac od dnia jej zawarcia. Termin zakończenia prac został ustalony na 30 października 1929 roku (poza wykonaniem i dostawą okien, którą ustalono na 16 sierpnia). Magistrat zobowiązał się do wpłacenia zaliczki na poczet zakupu materiałów w wysokości 1100 złotych. Kierownictwo budowy zostało powierzone Miejskiemu Urzędowi Budowlanemu. Nowe skrzydło ratusza sprawiło, że układ architektoniczny ratusza stał się bardziej zwarty.

Czytaj też: Są źródła, które wskazują na istnienie zamku w Żorach - wywiad z Marcinem Wieczorkiem

Po wybuchu drugiej wojny światowej budynek ratusza stał się siedzibą władz nazistowskich. Zbliżający się w marcu front radziecki spowodował szereg zniszczeń. Dotknęły one także żorski magistrat. Z dotychczasowego ratusza zachowało się jedynie prawe skrzydło. Odbudowa i przywrócenie mu należytego charakteru trwało ćwierć wieku. W październiku 1970 do użytku oddana została odnowiona część ratusza na rynku. Swe obrady toczyła tam Miejska Rada Narodowa, urzędowało jej prezydium wraz z przewodniczącym. Od 1974 roku w ratuszu mieściła się także siedziba Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. Z biegiem lat część pomieszczeń budynku trafiło do dyspozycji Biblioteki Miejskiej.

W 1983 doszło do istotnej zmiany funkcji ratusza. Miejska Rada Narodowa podjęła wtedy decyzję o przejęciu budynku byłego Kombinatu Budownictwa Ogólnego Rybnickiego Okręgu Węglowego przy alei Wojska Polskiego. Został on przejęty na rzecz miasta. Przeniosła się do niego znaczna część wydziałów. W ratuszu na rynku swe czynności mieli spełniać miejscy rajcy, a także Urząd Stanu Cywilnego i Miejska Biblioteka Publiczna. W 2013 roku w kręgu Towarzystwa Miłośników Miasta Żory pojawiła się idea mająca na celu odtworzenie na rynku ratusza w formie architektonicznej, w której funkcjonował do roku 1807. > Na żorskim Rynku nie ma miejsca dla dawnego ratusza