Marcin Wieczorek: Żory w opisach Johanna Gottlieba Meissnera z lat 1795-1805

Zupełnie odwrotna sytuacja ma się dla okresu wczesnego sprzed reform państwa po klęsce w wojnie z Napoleonem I Bonaparte w 1806-1807. Liczba tego typu starodruków nie jest znacząca. W zasadzie obszerna praca Friedricha G. Zimmermanna okazująca się przez ponad dekadę jest najważniejszym tego typu źródłem do dziejów ziem śląskich, w tym także Górnego Śląska. Opisy w pracy Zimmermanna są obszerne, zatem zakres ich obejmuje różnego rodzaju wątki. Problemem pozostaje jednorazowość opracowania, gdyż poszczególne tomy obejmują kolejne księstwa, wykluczając pewne powtórki i aktualizacje danych, np. dotyczące liczby mieszkańców, czy odnoszące się do nowo zaistniałych lokalnych zdarzeń.

Zakres naszej wiedzy o innych pracach jest dosyć nikły. Przez dekady zapomniane, pewne opracowania w formie starodruków nie były dostępne, a co za tym idzie również nie były powszechnie wykorzystywane. Do takich należy dorobek Johanna Gottlieba Meissnera, żyjącego w latach 1757-1806. W ciągu dekady, pomiędzy 1795 a 1805 rokiem, opublikował drukiem kilka opisów Śląska, z tym, co zaskakuje, jego prace obejmowały również obszar habsburskiego śląska, który pozostał w rękach cesarstwa (i Korony Czeskiej) po 1740 roku. Jego pierwszy opis, jak i kolejne publikowała legnicka drukarnia Johanna Gottfrieda Pappäsche.

Jak już wspomniano pierwsza edycja opisów miała miejsce w 1795 roku pod tytułem: „Kurze Beschreibung von Schlesien entworten und zusammengezogen”. Obszerne opracowanie obejmuje tak historię całego obszaru Sląska, z uwzględnieniem ówczesnego stanu wiedzy, jak również koncentruje się na sytuacji poszczególnych księstw, a w ich ramach miast. Nie ma tu jednak opisów terenów wiejskich. Górny Śląsk. Obszar górnośląski, jak i całość Śląska, została podzielna na księstwa. W ramach księstwa raciborskiego na 178 stronie starodruku odnajdujemy opis Żor.

Miasto zapisano pod nazwą „Sorau” a opis liczy w sumie 13 wierszy opisów, znacznie więcej a niżeli dla Rybnika. Miasto określono jako immediatowe, czyli było rękach prywatnych, a dokładnie majątek żorski był własnością komuny miejskiej. Ośrodek otoczony murami lecz co zaznaczono wewnątrz miast nie było bruku tylko ulice wykładano surowym drewnem. Autor odnosząc się do historii wspomniał, że jeszcze w 1273 roku Żory były wioską. Dalej przytoczono informację o królu Fryderyku II, który w 1782 roku ofiarował miastu 12.580 talarów na budowę 6 nowych domów dla rzemieślników – 10 tkaczy, 3 dziewiarzy oraz jednego stolarza.

Opis miasta ograniczył się do wspomnienia o ratuszu, kościele parafialnym, drugim niewielkim kościele oraz szkole. Wymieniono też niewielki szpitalik do 6 ubogich. W tym czasie w mieście funkcjonowało 214 domów mieszczańskich a 8 działek było wówczas pustych. Dochód jaki przynosiły miastu podatki i opłaty wynosił 1400 talarów. Miasto pod względem zawodowym składało się z rzemieślników, kupców-handlarzy, browarników a także posiadaczy gruntów rolnych, zatem zajmujący się także rolnictwem i ogrodnictwem. Interesująca jest statystyka mieszkańców ogółem miał ich być 1640, z czego 120 to społeczność żydowska. Niemniej jest w treść rodzaj zagadki (błędu drukarskiego) ponieważ w dalszej części opisu wzmiankuje się, że chrześcijan w mieście było 1000 oraz 120 żydów. Dodać należy, że w Żorach ulokowano wojskowy garnizon. Stacjonowali tu huzarzy von Wolfrath`a. Tak kończy się pierwszy opis z 1795 roku.

Opis, który pod tym samym tytułem pojawił się w publikacji wydanej w 1797 roku jest w zasadzie wiernym powtórzeniem stanu sprzed dwóch lat, niemniej jest pewna różnica. Ta zaś, pozwala nam spojrzeć na pewne nieścisłości zawarte w treści druku z 1795 roku. Otóż w mieście miało zamieszkiwać 1332 mieszkańców (niemniej zapis trójki przypomina również piątkę), dalej autor wspomina o 1200 chrześcijanach oraz 132 żydach mieszkańcach Żor. Tym samym założyć można, biorąc po uwagę dane za 1795 rok stan mieszkańców faktycznie mógł wynosić 1120 osób. Zatem populacja miasta w ciągu 2 lat w 1797 roku wzrosła o 212 osób. To jak na wielkość ośrodka miejskiego kwota znaczna. Co do wartości pierwszej podanej w opisie za rok 1795 a mówiącej o 1640 mieszkańcach, może nie jest pomyłką, lecz odnosi się do liczby parafian katolickich, obejmujących także przedmieścia i kilka okolicznych wsi.

Wydanie, które opublikowano w roku 1805 powiela zapisy z lat 1795 i 1797 niemniej zawiera uzupełnienie, które zmieszczono na końcu opisu. Autor dysponował pewnymi danymi dotyczącymi liczby mieszkańców na rok 1803, zatem na pewno wyprzedzającym skład i druk książki w 1805 r.

Autor podane, że we wspomnianym 1803 roku liczba mieszkańców chrześcijan i wyznania mojżeszowego sięgnęła 1683 osób. Zatem liczba mieszkańców pomiędzy 1797 a 1803 rokiem wzrosła o 351 osób, co znów było znaczącym postępem w demografii miasta. W przedziale lat od 1795 roku, choć wydaje się że dane, które publikowano odnosiły się do lat wcześniejszych (ok. 2 lat)., po rok 1803 czyli okresie zbliżonym do dekady, miasto zwiększyło swoją populację o 551 osób. Co uwzględniając śmiertelność przynosiło miastu bezpieczny pułap rozwoju demograficznego.

Należy zwrócić uwagę, że trzy publikacje legnickie J. G. Meissnera stanowią ciekawe uzupełnienie naszej wiedzy o drukach z przełomu XVIII i XIX wieku. Szczególnie dane dotyczące populacji miejskiej i ich zmiany na przestrzeni krótkiego czasu stanowią cenne uzupełnienie do badań nad dziejami miasta.