NIK skontrolował likwidację Krupińskiego. Ujawniono nieprawidłowości

Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała likwidację Kopalni Węgla Kamiennego Krupiński w Suszcu. Kopalnia zasięgiem swoich złóż obejmowała Suszec, Orzesze oraz Żory. Kontrola trwała od listopada 2022 roku do maja 2023 roku. Celem kontroli była przede wszystkim ocena, czy proces likwidacji przebiegał w prawidłowy sposób. Kontrolą objęto działania i decyzje podejmowane w latach 2010-2022 (I półrocze) w Ministerstwie Energii (ME) i Ministerstwie Aktywów Państwowych (MAP), a także w Jastrzębskiej Spółce Węglowej SA (JSW) oraz w Spółce Restrukturyzacji Kopalń SA (SRK).

Co ujawniono podczas kontroli?

Jak donosi NIK, złoże, które było eksploatowane do 2017 roku charakteryzowało się złymi warunkami geologiczno-górniczymi. Występowały tam liczne uskoki, były mocno nachylone oraz pokłady miały niewielką miąższość. Wydobywany tam węgiel miał średnie parametry jakościowe. Musiał być znacznie wzbogacany po wydobyciu, a to kosztuje. Podobnie jak kosztuje gospodarka odpadamy kopalnianymi. A tych, na KWK Krupiński był dużo.

NIK podaje, że jedynym beneficjentem likwidacji kopalni była Jastrzębska Spółka Węglowa, która nie straciła nic, a jeszcze zyskała.

Jedynym beneficjentem decyzji o likwidacji KWK „Krupiński” była JSW, która pozbyła się nieefektywnej kopalni nie ponosząc kosztów jej likwidacji, a nawet zatrzymując 23 mln zł zgromadzonych na funduszu likwidacji tej kopalni. NIK zwraca uwagę, że kwota zgromadzona na funduszu likwidacji zakładu górniczego KWK „Krupiński" wynosiła zaledwie ok. 23 mln zł, co stanowiło niewielki ułamek (poniżej 5%) faktycznych kosztów likwidacji – podaje NIK.

Jeszcze do 2015 roku nie było pewne, że kopalnia „Krupiński” będzie zlikwidowana. Co prawda, już w 2007 roku uznano, że wydobycie tam węgla nie zapewni rentowności kopalni, ale w 2010 roku życie kopalni przedłużono o 11 lat, tj. do 2030 roku. Decyzja o likwidacji KWK „Krupiński” pojawiła się w 2016 roku.

Pogorszenie sytuacji finansowej GK JSW w wyniku załamania cen węgla na rynkach światowych w latach 2014–2016, zakupu w 2014 r. kopalni „Knurów--Szczygłowice” za cenę 1,49 mld zł oraz braku dostatecznej redukcji kosztów funkcjonowania kopalni i Grupy doprowadził do przyjęcia przez zarząd JSW 19 sierpnia 2016 r. programu restrukturyzacji przewidującego przekazanie KWK „Krupiński" do SRK w celu likwidacji – informuje NIK.

Najwyższa Izba Kontroli informuje, że analizy sporządzane przed tą decyzją przez JSW wskazywały na brak perspektyw poprawy sytuacji KWK „Krupiński" w krótkim okresie czasu, a straty, które kopalnia wygenerowała do 2016 r. szacowane były na 900 mln zł. Analizy te nie brały jednak pod uwagę złożonej w 2013 r. przez firmę Silesian Coal International Group of Companies SA (Silesian Coal lub SC) oferty wykorzystania infrastruktury kopalni do prowadzenia przez SC eksploatacji sąsiedniego obszaru górniczego, za co spółka SC oferowała JSW ok. 120 mln zł rocznie.

W ocenie NIK, uwzględnienie współpracy z inwestorem zewnętrznym w sporządzanych analizach przedlikwidacyjnych mogło mieć wpływ na prognozowane wyniki finansowe KWK „Krupiński", nie zapewniało jednak środków na realizację niezbędnych inwestycji.

Według raprotu NIK wynika, że przed wyrażeniem zgody na likwidację kopalni „Krupiński” Minister Energii powinien patrzeć nie tylko na dobro JSW, ale uwględnić także minimalizację wydatków z sektora publicznego oraz utratę dostępu do 40 mln ton węgla energetycznego i koksującego znajdującego się w obszarze górniczym KWK „Krupiński”.

Podkreślić przy tym należy, że decyzja o likwidacji została podjęta przez Ministra Energii wbrew stanowisku większości członków powołanej przez niego grupy roboczej, reprezentujących stronę społeczną, którzy podważali wiarygodność analiz wskazujących na trwałą nierentowność kopalni oraz wskazywali, że likwidacja oznacza utratę dostępu do co najmniej 40 mln ton zasobów operatywnych niewydobytego węgla w złożu obszaru Krupiński. Nieuwzględnienie przez Ministra Energii głosów odrębnych większości członków grupy roboczej powołanej w celu oceny zasadności likwidacji KWK „Krupiński” wobec treści raportu rekomendującego likwidację oznacza, że efekt jej prac nie miał wpływu na podjętą przez ministra decyzję – podaje NIK.

Ostatecznie decyzję o likwidacji podjęto z uwagi na brak możliwości sfinansowania przez JSW inwestycji w wysokości 204 mln złotych w celu eksploatacji węgla koksującego. Jak już jednak wiadomo, likwidacja pochłonęła 542 miliony złotych ze Skarbu Państwa, a Polska utraciła dostęp do 40 milionów to węgla.

Jakie nieprawidłowości jeszcze stwierdzono?

Podczas kontroli, NIK ujawnił w JSW takie nieprawidłowości jak:

• brak utrzymania kopalni „Krupiński” do 2030 roku,
• usprawiedliwianie zarządu JSW przez zlecenie opracowań niedotyczących ich działalności,
• brak przygotowania kopalni do likwidacji przez JSW i SRK, do ostatniego dnia prowadzona tam była eksploatacja, przez co likwidacja opóźniła się,
• program likwidacji był nierzetelny, dokumenty posiadały liczne błędy.

- W Programie likwidacji ujęto też działania rekultywacyjne, których nie można było przeprowadzić ze względu na ich niezgodność z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego gminy Suszec i które ostatecznie nie zostały zrealizowane do zakończenia likwidacji kopalni. Mimo to, Minister Energii program ten zatwierdził. Z ustaleń kontroli wynika także, że Program likwidacji kopalni nie był aktualizowany na bieżąco, a pierwszy aneks do niego opracowano dopiero 5 sierpnia 2019 r., to jest po upływie roku od tego, gdy stało się oczywistym, że nie jest możliwe prowadzenie likwidacji w sposób pierwotnie zaplanowany. Do 30 października 2018 r. roboty likwidacyjne prowadzone były przez SRK w oparciu o Plan ruchu zakładu górniczego na lata 2016–2018 sporządzony jeszcze przez JSW oraz o dodatki do tego planu. Naruszało to – określone w ustawie Prawo geologiczne i górnicze – raportuje NIK.

Wnioski i rekomendacje

W wyniku kontroli NIK zidentyfikowała bariery prawne, formalne i finansowe, które praktycznie uniemożliwiają rzetelne planowanie i sprawną realizację procesów likwidacyjnych kopalń. Spośród tych barier Izba za najistotniejsze uważa:

• brak prawnego zobowiązania przedsiębiorców przekazujących kopalnie do SRK do przygotowania ich do likwidacji poprzez usunięcie z nich składników majątkowych, które przedsiębiorca chce zachować oraz sporządzenia kompletu dokumentacji likwidacyjnej, w tym planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego oraz projektu programu likwidacji kopalni;
• nierealny, dwutygodniowy termin przedstawienia Ministrowi Aktywów Państwowych programu likwidacji, przez SRK, wynikający z opracowanych w ME zasad i kryteriów przyznawania dotacji, stanowiący warunek uzyskania dotacji na likwidację kopalni;
• brak obowiązku przekazywania do SRK wraz z przeznaczonym do likwidacji zakładem górniczym środków zgromadzonych na funduszu likwidacji zakładów górniczych, w części pochodzącej z odpisów z danej kopalni oraz nieadekwatny do rzeczywistych kosztów likwidacji sposób tworzenia tych odpisów;
• finansowanie likwidacji dotacjami przekazywanymi w formie miesięcznych zaliczek wraz z koniecznością ich rocznego rozliczenia i traktowania jako wydatki wygasające w danym roku.

Szybkie usunięcie powyższych barier jest istotne z punktu widzenia efektywności przyszłych likwidacji kopalń i obniżenia wydatków budżetu państwa na ten cel, zwłaszcza, że do końca 2049 roku koszty procesów likwidacji zakładów górniczych wydobywających węgiel energetyczny będą miały istotny wpływ na wydatki budżetowe.

Efektem postulowanych przez NIK działań powinno być:

• Ujednolicenie i wprowadzenie spójnych rozwiązań w przepisach regulujących różne aspekty likwidacji kopalń, tj. wymagań dotyczących zakresu i terminów opracowania planów ruchu likwidowanych zakładów i planów likwidacji.
• Opracowanie przepisów zobowiązujących przedsiębiorców przekazujących kopalnie do SRK do przygotowania kopalń do likwidacji poprzez:
  - usunięcie z kopalni – w maksymalnym możliwym zakresie – przed jej przekazaniem do SRK wyposażenia niepodlegającego likwidacji;
  - opracowanie przed przekazaniem kopalni do SRK ewentualnej koncepcji zagospodarowania infrastruktury i obiektów, które nie będą podlegały likwidacji;
  - opracowanie przez przedsiębiorcę przekazującego kopalnię do SRK Planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego i uzyskanie jego akceptacji przez Dyrektora Urzędu Górniczego;
  - przygotowanie wraz z SRK, przed przekazaniem kopalni do likwidacji, Programu likwidacji, uwzględniającego warunki techniczno-górnicze w niej występujące.
• Zapewnienie współfinansowania likwidacji kopalń przez przedsiębiorców uzyskujących korzyści z ich wcześniejszej eksploatacji poprzez przekazanie na ten cel do SRK środków zgromadzonych na Funduszu Likwidacji Zakładu Górniczego i pochodzących z odpisów tego zakładu górniczego.
• Wdrożenie modelu finansowania likwidacji kopalń w sposób zapewniających Skarbowi Państwa kontrolę nad efektywnym i oszczędnym wydatkowaniem środków budżetowych, a jednocześnie nie utrudniających SRK racjonalnego planowania i zamawiania robót.